Na Szlaku wspólnego dziedzictwa
Celem projektu jest zacieśnienie współpracy pomiędzy Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju a Ruční papírna z Velké Losiny w celu uzyskania transgranicznego wpisu na listę światowego dziedzictw UNESCO. Wpis taki byłby pierwszym wspólnym wpisem podmiotu z Polski i Republiki Czeskiej. W ramach projektu zorganizowana zostanie konferencja w Dusznikach Zdroju, wizyta studyjna w Velkich Losinach. Opracowany i wydany zostanie folder promujący te dwie papiernie oraz ideę uzyskania wpisu na listę światowego dziedzictw UNESCO.
Spośród istniejących niegdyś na pograniczu Śląska i Czech licznych młynów papierniczych do dziś zachowały się jedynie 2: w polskiej części gór – w Dusznikach-Zdroju oraz po czeskiej stronie – w Velkich Losinach.
Kompleks zabudowań młyna papierniczego położony jest na obrzeżach miasta, przy drodze z Wrocławia do Pragi, pomiędzy rzeką Bystrzycą Dusznicką, a kanałem dawnej młynówki. Składa się z młyna, suszarni papieru oraz pawilonu głównego wejścia do młyna. Młyn i suszarnia przylegają do siebie ścianami szczytowymi.
Dusznicka papiernia swą architekturą nawiązuje do odbywających się w niej funkcji produkcyjnych. W przyziemiu przetwarzano szmaty na masę papierniczą i formowano arkusze, na strychach papier suszono, a na pierwszej kondygnacji znajdowały się prawdopodobnie magazyny, z których wydawano produkt nabywcom.
Młyn wzniesiony został jako budynek dwukondygnacyjny, z murowanym, częściowo sklepionym przyziemiem, powyżej w konstrukcji szachulcowej. Nakryty został wysokim dachem dwuspadowym z użytkowym, trójkondygnacyjnym poddaszem. Elewacje przyziemia pokryte boniowaniem. Wyżej z iluzjonistyczną polichromią architektoniczną od zachodu i północy. Poddasze młyna przykryte zostało dwuspadowym dachem gontowym, z trzema poziomymi rzędami otworów umożliwiających regulację cyrkulacji powietrza wewnątrz poszczególnych kondygnacji (cecha charakterystyczna dla młynów papierniczych). Od zachodu umieszczono wysoki, drewniany szczyt z wysuniętymi ponad połacie ślimacznicami, które chroniły otwory dachowe przed zacinającym deszczem. Wnętrze młyna z zachowanym czytelnym podziałem na część produkcyjną i reprezentacyjno-mieszkalną. Pomieszczenia na parterze i drugiej kondygnacji były wykorzystywane do celów produkcyjno-magazynowych, a trójkondygnacyjne poddasze do suszenia papieru. Obecnie znajdują się tu sale wystawowe oraz czerpalnia, w której odbywają się pokazy czerpania papieru. Eksponowane są urządzenia do produkcji papieru oraz wystawa ukazując historię papiernictwa. Na trzeciej kondygnacji znajdują się dwie reprezentacyjne izby służące do podejmowania gości, które w XVII i XVIII w. ozdobiono zachowaną polichromią przedstawiającą sceny rodzajowe (m.in. Józef i żona Putyfara).
Suszarnia została w całości wybudowana z drewna, w konstrukcji szkieletowej z oszalowanymi elewacjami. Trójkondygnacyjna, naryta wysokim dwuspadowym dachem gontowym z trójkondygnacyjnym, użytkowym poddaszem. W dachu trzy rzędy poziomych otworów wietrznikowych. W zachodnim szczycie suszarni, na poziomie przedostatniej kondygnacji, zadaszenie dźwigu służącego do transportowania mokrego papieru na wyższe kondygnacje.
Pawilon wejściowy znajduje się po północnej stronie młyna, pośrodku mostu przerzuconego nad rzeką. Wzniesiony na rzucie oktogonu, nakryty kopulastym dachem pobitym gontem i zwieńczonym metalową chorągiewką z napisem „GK 1606”. Elewacje dekorowane podobnie jak młyn, z podkreśleniem iluzjonistyczną architekturą górnej kondygnacji.
Wszystkie części młyna są ze sobą połączone.
Na obszarze pogranicza Śląska i Czech od XVI do XIX w. działo ok. 100 młynów papierniczych, które były istotnym elementem krajobrazu wielu górskich miejscowości. Głównym powodem bezpowrotnego zniszczenia młynów papierniczych była ich lokalizacja; wznoszono je nad rzekami napędzającymi urządzenia, a rwący podczas wezbrań nurt wody unicestwiał papiernie. Ich odbudowa stała się nieuzasadniona ekonomicznie, gdy w XIX wieku ręczna produkcja papieru czerpanego została niemal w całości wyparta przez papier produkowany maszynowo w fabrykach papierniczych. Z tak licznych papierni zachowały się w tym regionie dwie: młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju, który jest jedynym zachowanym w Polsce reliktem dawnego papiernictwa oraz papiernia w Velkich Losinach w Republice Czeskiej, odległa od dusznickiej o niespełna 100 km.
Zachowany w Dusznikach młyn papierniczy jest świadectwem unikatowej dziś na świecie architektury charakterystycznej dla tego typu obiektów. Posiada czerpalnię – halę wyrobu papieru, oraz wielokondygnacyjne strychy z otworami w dachu i specjalnymi oknami wietrznikowymi umożliwiającymi regulację procesu suszenia papieru.
Dusznicka papiernia jest świadectwem niespotykanych nigdzie prób udoskonalania techniki wyrobu papieru; do masy papierniczej dodawano tu m.in. wodę mineralną, która nadawała wytwarzanemu papierowi trwałości (woda hamowała rozwój drobnoustrojów niszczących papier). Tu po raz pierwszy na obszarze Śląska zastosowano w XVIII w. nowoczesne wówczas urządzenie do przetwarzania szmat na masę papierniczą (tzw. holender). Podobny system do dziś jest wykorzystywany w Dusznikach i Velkich Losinach. Szczyt dachu dusznickiej papierni został wyposażony w specjalne ozdobne osłony chroniące otwory dachowe przed zacinającym deszczem. Często fałszywie przypisywano temu elementowi funkcję jedynie dekoracyjną.
Papiernia, w której połączono formę wynikającą z funkcji z bogatą dekoracją obrazującą zamożność i znaczenie społeczne papiernika, czynią młyn jednym z najpiękniejszych nowożytnych obiektów przemysłowych na świecie.
Młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju (podobnie jak papiernia w Velkich Losinach) kontynuuje ręczną produkcję papieru wg opracowanej w średniowieczu techniki. Metoda ta niegdyś była rozpowszechniona, dziś stosowana jest w nielicznych miejscach, głównie w celu prezentacji dawnej metody wytwarzania papieru.
Wyjątkowa wartość papierni w Velkich Losinach stała się podstawą do zgłoszenia obiektu przez Republikę Czeską na listę oczekującą. Papiernia w Dusznikach-Zdroju zachowała w większym stopniu oryginalną strukturę i posiada przy tym wysokiej klasy artystycznej dekorację, wyjątkową wśród nowożytnych budynków przemysłowych.
Ręcznie czerpany papier był aż do drugiej połowy XIX wieku podstawowym nośnikiem informacji. Papiernia w Dusznikach-Zdroju, wspólnie z papiernią w Velkich Losinach na terytorium Republiki Czeskiej jest jedynym świadectwem dawnej świetności papiernictwa na ziemiach środkowej Europy. Pomimo przekształcenia w muzeum nadal kontynuowany jest wyrób papieru wg historycznej, obecnie unikatowej technologii.
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej